Yuxunun beyin üçün əhəmiyyəti – Yuxu zamanı beynimizdə baş verənlər hələ də nevrologiyanın ən diqqət çəkən və sirli mövzularından biridir. Yuxunun gündəlik həyatımızda əhəmiyyəti, az və ya çox olduqda meydana gələ biləcək xəstəliklər, yaddaşa və öyrənməyə təsiri, yuxu görmə mexanizmləri, mənası və ya əhəmiyyəti olub-olmaması və s. kimi bir çox mövzuda araşdırmalar davam edir. Sizdən yuxu ilə bağlı çoxlu e-poçt və mesajlar aldıqdan sonra bir neçə həftə ərzində bu mövzuya diqqət yetirməyin yaxşı fikir olduğunu düşündüm. ABŞ-da Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzlərinin statistikasına görə, bugünkü yetkin insanların üçdə biri minimum gündəlik yuxu müddəti 7 saatdan az yatır. Ertəsi gün gümrah oyanmaq və bəzi xəstəliklərin riskini azaltmaq üçün gündə ən az 7 saat yatmaq lazımdır. Bu müddətdən az yatmaq piylənmə, ürək xəstəlikləri, şəkərli diabet, depressiya və serebral iflic riskini artırır.
Bədənin yuxu ehtiyacı
Bədənimizin yuxuya olan ehtiyacı qətiliklə küçümsenmemelidir. Yuxu sinir sistemimizin düzgün işləməsi üçün çox vacibdir. Qeyri-kafi yuxu depressiya və narahatlıq kimi psixi pozğunluqlara səbəb ola bilər və günlərlə yuxusuz qalan insanlarda halüsinasiyalar deyilən yuxular görmək kimi ciddi simptomlar da yarana bilər. 1980-ci illərdə bir qrup tədqiqatçı yuxusuzluğun təsirlərini araşdırmaq üçün siçanlar üzərində araşdırma aparıb. Onlar on siçanı tamamilə yuxudan məhrum etdilər. Bütün siçanların təxminən bir ay ərzində öldüyü müəyyən edilib. Yuxunun beyin üçün əhəmiyyəti çox vacibdir. Yuxunun yaddaşa, immunitet sisteminə, əhval-ruhiyyəyə və böyüməyə də böyük təsiri var. Uşaqlarda və yeniyetmələrdə böyümə hormonu yuxu zamanı ifraz olunur. Yəni laylalardakı “Yatsın, böyüsün” deyimi 100 faiz doğrudur.
Bədən saatı nədir?
Bədənimiz günün müəyyən hissəsini oyaq, müəyyən hissəsini isə yuxuda keçirir. Bu 24 saatlıq yuxu-oyanma dövrü sirkadiyalı ritm adlanır. Bədənin nə vaxt oyaq qaldığını və nə vaxt yuxuya getdiyini müəyyən edən bir çox amillər var. Bunlardan ən vacibi işıqdır. Gecələr melatonin adlı yuxu hormonu ifraz olunur və orqanizmi istirahət vəziyyətinə gətirir. Qitələr arasında səyahət edərkən bədən saatımız atılır. Jetlaq adlanan vəziyyət yaranır. Türkiyədən Vaşinqtona köçərkən jet lagını yenicə dəf etdim. Türkiyədə gecə, burada gündüz olsa da, dözülməz bir yuxu məni bürüdü, bədən saatıma xəbər verdi. Bir həftədən 10 günə qədər davam edən bu vəziyyət melatonin hormonunun buraxılma müddətinin dəyişməsi ilə normallaşır. Bir gecə yuxusu zamanı bir neçə dəfə təkrarlanan bir yuxu dövrü var. Təxminən biz bu yuxu dövrlərini NonREM və REM adlandırırıq. Yuxumuzun 80 faizi NonREM-də keçir. Dərin yuxu dediyimiz dövr REM dövrüdür. REM dövründə beyin fəaliyyəti sürətlənir, qan təzyiqi yüksəlir və ürək dərəcəsi artır. REM dövründə tez-tez yuxu görürük.
Hər kəsin bədən saatı eyni deyil!
Heç düşünmüsünüzmü ki, niyə bəzilərimiz səhər oyanmaqda asan vaxt keçirir, bəzilərimiz isə çətinlik çəkirik? Beynimizin bioloji saatımıza nəzarət edən bir hissəsi var; supraxiazmatik nüvə. Bəzi insanların bioloji ritmləri erkən oyanıb tez yatmaq üçün qurulsa da, bəziləri yox. Amma təbii ki, həyatın reallıqları belə deyil. Adətən, bizdən həmişə erkən durmağımız gözlənilir. ABŞ-da gündəlik həyatda istifadə olunan “səhər adamı” ifadəsi var. Səhər asanlıqla qalxan və səhər saatlarında işlərini asanlaşdıran insanlar üçün istifadə olunur. Kaliforniya Universitetində aparılan son araşdırma, bioloji saatımızı idarə edən bir növ amin turşusu müəyyən etdi. Əslində, bioloji saatımıza uyğun iş seçimimizi etmək şansımız olsaydı, daha məhsuldar nəticələr əldə edə bilərdik. Kaş ki, hər sahədə elmi faktları gündəlik həyatımızda tətbiq edə bilək.
