Şizofreniya bir insanın davranışını, hərəkətlərini, reallığı və düşüncələrini təhrif edən, ailəsi və sosial mühiti ilə münasibətlərini pozan psixiatrik xəstəlikdir. Ciddi və xroniki xəstəlik olan şizofreniyada xəstələr reallıqla əlaqəni itirməyə, fərqli davranışlar sərgiləməyə, real olmayan hadisələrə inanmağa və şəxsiyyətlərini dəyişməyə meyllidirlər. Bu, ömürlük bir xəstəlikdir və buna görə də davamlı müalicə tələb olunur. Düzgün müalicə ilə şizofreniya xəstələrində xəstəlik nəzarət altına alına bilər. Bu sayədə xəstələr sağlam fərdlər kimi həyatlarını davam etdirə, sosial münasibətlərində və iş həyatında müvəffəqiyyətli ola bilərlər. Müalicə prosesi böyük diqqət və həssaslıq tələb edir, çünki hətta ən kiçik səhlənkarlıq xəstəliyin residivinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən xəstəliyi nəzarət altında olan insanlar mütəmadi olaraq psixiatrik müayinələrdən keçməyə davam etməlidirlər.
Şizofreniya nədir?
Şizofreniya xəstələrin real və qeyri-real hadisələri ayırd edə bilməməsinə, sağlam düşüncə axınına, emosional nəzarətə və normal davranışa mane olan ciddi beyin xəstəliyidir. Çox vaxt tədricən inkişaf edir. Erkən diaqnoz və müalicə çox vacibdir ki, bu da ciddi fəsadlar inkişaf etmədən xəstəliyin nəzarət altına alınmasına imkan verir. Xəstəlik ümumiyyətlə təhrif edilmiş düşüncələr, varsanılar, qorxu və paranoyyadan ibarətdir. Mediada danışılan hekayələr, televiziya serialları və filmlərdə şizofreniya xəstələri aqressiv və təhlükəli kimi göstərilsə də, əslində belə deyil. Şizofreniya xəstələrində ayrılıq və ya çoxlu şəxsiyyət yoxdur, xəstələrin əksəriyyətində şiddətə meyl yoxdur və bu xəstələr müalicə ilə dəstəklənərsə dostları, ailəsi və ya təkbaşına cəmiyyətdə yaşamağa davam edə bilərlər.
Şizofreniyanın şiddətlənməsi
Şizofreniya kəskinləşmə və remissiya dövrləri şəklində irəliləyən bir xəstəlikdir və bir çox psixiatrik xəstəliklərlə müqayisədə xəstələrin peşə və sosial həyatında çox daha çox mənfilik yaradır. Xəstəliyin kəskinləşdiyi dövrlərdə real və qeyri-real elementləri bir-birindən ayırmaq mümkün olmadığı aydındır. Bu vəziyyət psixoz adlanır və şizofreniya ən ağır psixotik xəstəliklərdən biridir. Semptomların şiddəti insandan insana və xəstəliyin şiddətindən asılı olaraq dəyişir. Müalicəvi dərmanlardan istifadə etməmək, spirt və ya maddə istifadəsi, ağır stress kimi faktorlar xəstəliyin şiddətini artıran amillərdir.
Şizofreniyanın əlamətləri hansılardır?
Bir çox xəstəlikdə olduğu kimi, şizofreniya simptomları xəstəliyin ilkin mərhələlərində daha yüngül olur və bu dövrdə xəstənin yaxınları yalnız bir şeyin səhv olduğunu fərq edə bilərlər. Xəstəliyin simptomlarına emosiya, düşüncə və davranışla bağlı müxtəlif problemlər daxildir. Tez-tez hezeyanlar, varsanılar və nizamsız nitq və özünü ifadə edə bilməmə kimi problemlər müşahidə olunur.
Şizofreniyanın əlamətləri:
- Şizofreniya xəstələri qeyri-real hadisələrə inanmağa meyllidirlər. Bunlar hezeyanlar və ya halüsinasiyalar kimi təsvir edilə bilər. Məsələn, xəstənin kiminsə ona vəsvəslə aşiq olduğu, ona zərər və ya təcavüz edildiyi, başqaları tərəfindən izlənildiyi və ya böyük bir fəlakətin baş verəcəyi kimi real olmayan fikirlər və ya şübhələr ola bilər.
- Şizofreniyada əslində olmayan şeyləri görmək və ya eşitmək kimi halüsinasiyalar çox yaygındır. Bunlar şizofreniya xəstələri tərəfindən tamamilə real olaraq hiss olunur və güc baxımından normal təcrübəyə bərabərdir. Halüsinasiya istənilən mənada baş verə bilər, lakin adətən eşitmə şəklində olur.
- Mütəşəkkil olmayan düşüncə və nitq şizofreniyanın başqa bir ümumi simptomudur. Xəstələr danışarkən fikirlərini ifadə edə bilmirlər, suallara cavabları sualla qismən və ya tamamilə əlaqəsiz ola bilər, danışarkən mənasız sözlər, mənasız cümlələr işlədə bilər.
- Şizofreniya xəstələrində nizamsız motor hərəkətləri və davranışları müşahidə oluna bilər. Buna misal olaraq uşaq hərəkətləri, həyəcan, diqqəti hədəfə cəmləməkdə çətinlik, lazımsız və şişirdilmiş hərəkətlər, göstərişlərə müqavimət, göstərişlərə müqavimət, uyğun olmayan və qəribə duruşlar daxildir.
Şizofreniya əlamətləri
Şizofreniya əlamətlərini necə başa düşmək olar sualına cavab olaraq verilə biləcək daha çox nümunələr var . Şizofreniya xəstələrində yuxarıda göstərilən əlamətlərlə yanaşı, şəxsi gigiyenaya etinasızlıq, mühüm hadisələrə qarşı laqeydlik, iş qabiliyyətinin və məhsuldarlığın azalması, göz təmasından qaçma, üz ifadələrinin azalması və mimikaların olmaması, ailə və qohumlardan şübhələnmə, birdən-birə əsassız emosional fəaliyyətin başlaması, birdən-birə əhval-ruhiyyənin itirilməsi, əhval-ruhiyyənin zəifləməsi, əhval-ruhiyyənin azalması kimi bir çox müxtəlif mənfi əlamətlər müşahidə oluna bilər özünü sosial mühitlərdən. Qeyd olunan simptomların bəziləri xəstədə daim mövcud olsa da, digərləri arabir baş verə bilər.
Şizofreniyanın səbəbləri nələrdir?
Şizofreniyaya nəyin səbəb olduğu dəqiq müəyyən edilməmişdir. Lakin məlumdur ki, xəstəliyin yaranmasında beynin kimyəvi strukturunun pozulması, genetik və ətraf mühit faktorları rol oynayır. Ailədə şizofreniya və ya başqa bir psixotik xəstəlik olan insanlarda bu xəstəliyə daha çox rast gəlinir. Xəstəliyin səbəbini araşdırmaq üçün aparılan neyroimaging tədqiqatları şizofreniya xəstələrinin beyin və mərkəzi sinir sisteminin quruluşunun sağlam fərdlərinkindən fərqli olduğu qənaətinə gəlib. Beyin kimyası nəticəsində yaranan pozğunluqların dopamin və glutamat kimi nörotransmitterlərlə bağlı problemlərdən qaynaqlandığı düşünülür. Elm dünyası şizofreniya xəstələrinin sinir sistemində görülən bu fərqlərin əhəmiyyətli olub olmadığı mövzusunda fikir birliyinə çatmasa da, şizofreniyanın bir beyin xəstəliyi olduğu düşünülür və mövzu ilə bağlı araşdırmalar bütün sürətiylə davam edir.
Şizofreniya diaqnozu necə qoyulur?
Şizofreniya diaqnozu adətən xəstələrin qohumları problemlərini hiss etdikdən sonra psixiatriya klinikalarına gətirildikdə qoyulur. Şizofreniyaya bənzər əlamətləri olan bir çox psixiatrik xəstəlik ola biləcəyi üçün mütəxəssislər tərəfindən şizofreniya simptom testləri, müayinələr və diaqnostik testlər köməyi ilə xəstəliyin şizofreniya olduğu müəyyən edilir. Xəstəlikdə görülən əlamətlər maddə asılılığı, spirt istifadəsi və bəzi dərmanların yan təsirləri səbəbiylə də ortaya çıxa bildiyi üçün problemlərin belə bir səbəbdən qaynaqlanıb-yaramadığı araşdırılmalıdır. Diaqnozu aydınlaşdırmaq üçün xəstələr fiziki müayinə və testlər, psixiatrik qiymətləndirmə testləri, qan testləri və tibbi görüntüləmə üsullarından keçə bilərlər. Bütün bu müraciətlər nəticəsində şizofreniya diaqnozu qoyulan fərdlər üçün xəstəliyin şiddəti nəzərə alınaraq müalicə prosesi planlaşdırılır.
Şizofreniya necə müalicə olunur?
Şizofreniya xroniki bir xəstəlikdir və ömürlük müalicə tələb edir. Baxmayaraq ki, simptomlar dərman vasitəsi ilə yox ola bilər. Antipsikotik dərmanlar müalicənin təməl daşını təşkil edir. Bu dərmanların beyindəki dopamin adlı nörotransmitterə təsir edərək simptomları aradan qaldırdığı düşünülür. Dərman müalicəsinin əsas məqsədi xəstəliyin əlamətlərini aradan qaldırmaq və fərdlərin sosial, psixoloji və fizioloji baxımdan sağlam fərdlərə yaxın bir həyat sürməsini təmin etməkdir. Digər məqsəd, şizofreniya müalicəsi ömür boyu davam edəcəyi üçün mümkün olan ən aşağı dərman dozası ilə müalicəni davam etdirməkdir. Dərmanın növü, dozası və istifadə tezliyi xəstəni mütəmadi olaraq izləyən psixiatrlar tərəfindən zəruri hallarda dəyişdirilə bilər.
Antidepresan və anti-anksiyete dərmanları ilə birləşmələr nəzərdən keçirilə bilər. Bu cür dərmanların tam təsirinin görünməsi üçün 3-4 həftə çəkə bilər. Müalicə zamanı istifadə olunan dərmanların ciddi yan təsirləri olduğu üçün xəstələr ümumiyyətlə istifadə etmək istəmirlər. Bu nöqtədə xəstənin müalicə ilə əməkdaşlıq etmək istəyi nəzərə alınaraq, dərman qəbuluna davamlı xəstələrə lazım gələrsə inyeksiyaya üstünlük verilə bilər. Dərman terapiyası ilə yanaşı fərdi müalicələr, ailə terapiyaları, sosial bacarıqların öyrədilməsi və peşə reabilitasiyası kimi əlavə müalicələrin köməyi ilə xəstələrin sağlam həyat sürməsini təmin etmək mümkündür.
Nəticə
Düzgün müalicə və davamlı təqiblə şizofreniya xəstələri normal, sağlam fərdlər kimi uğurlu və məhsuldar həyat sürə bilərlər. Odur ki, sizdə və ya yaxınlarınızda şizofreniya varsa, bir sağlamlıq müəssisəsində psixiatriya klinikasına müraciət edə, mütəmadi olaraq müayinədən keçə və xəstəliyin nəzarət altına alınmasını təmin edərək sağlam həyat sürə bilərsiniz.
