Uşaqlarınızın gələcəyini ekranlara əmanət etməyin!

Ekran asılılığı nədir?

Bir çox nəzarətsiz davranış, maddə və ya obyekt istifadəsi asılılıq hesab olunur . Bu mənada rəqəmsal asılılıq olaraq da adlandırılan ekran asılılığı; Planşet, smartfon və ya televizor kimi cihazların nəzarətsiz və obsesif istifadəsi kimi müəyyən edilir. Ekran asılılığı hər yaş və cinsdən olan insanlarda müşahidə oluna bilər. Ekran asılılığı nəzarət edilmədikdə xüsusilə uşaqlarda mənfi fiziki və psixoloji təsirlərə səbəb ola bilər.

Uşaqlarda ekran asılılığı bir çox fərqli əlamətlərlə özünü göstərə bilər. Bu simptomlar hər bir uşaqda müxtəlif şiddətdə baş verə bilər. Uşaqlarda ekran asılılığının bəzi əlamətləri bunlardır:

• Ekranların davamlı istifadəsi,
• Digər düşüncələrə mane olan video oyunları oynamaq üçün güclü istəklərin olması
• Sosial və ya əyləncə fəaliyyətləri yerinə ekrandan istifadəyə üstünlük vermək,
• Valideynlər tərəfindən ekrandan istifadə məhdudlaşdırıldıqda və ya digər səbəblərdən qıcıqlanma, narahatlıq və ya qəzəb püskürməsi kimi çəkilmə simptomları,
• Ekrandan kənar fəaliyyətlərə marağın itməsi
• Ani əhval dəyişikliklərinin artması,
• Depressiya və narahatlıq,
• Diqqət çatışmazlığı və öyrənmə pozğunluqlarının ortaya çıxması,
• Dil və nitq bacarıqlarının azalması,
• Artan yemək və yuxu problemləri,
• Yeniyetməlik dövründə introversiya, ailə və dost münasibətlərinin pozulması, akademik müvəffəqiyyətin azalması kimi problemlərin ortaya çıxması.

Ekran asılılığının təsiri; Planşet, smartfon, kompüter və televizor kimi müxtəlif ekran növlərinə görə dəyişə bilər. Bu nöqtədə istehlak edilən və ekrana aludə olan məzmun da çox əhəmiyyətlidir.

Smartfon asılılığı , fərdin öz mobil telefonundan uzaq olmaq qorxusu kimi tanınan nomofobiyadan qaynaqlana bilər . Netlessfobiya fərdin internetsiz bir mühitdə olmaqdan narahat olması olaraq təyin olunur. Bu vəziyyət daha çox onlayn oyunlara və ya sosial media məzmununa aludə olan fərdlərdə rast gəlinir. Bu cür asılılıqlar nəticəsində fərd hər hansı bir səbəbdən ekrandan məhrum olduqda narahat və ya qəzəbli hiss edə bilər. Bu asılılıq duyğunun təsirləri irəli səviyyələrə çatdıqda fərddə depressiya kimi daha ciddi psixi sağlamlıq problemləri yarana bilər.

Ekran Asılılığının Uşaq İnkişafına Təsiri

Ekran asılılığı xüsusilə ana və ataları narahat edən bir problemdir. Bunun səbəbi ekran asılılığının uşaqlarda bir çox mənfi təsirlərə səbəb olmasıdır. Ekran asılılığının  uşağın böyüməsinə və inkişafına , eləcə də fiziki və zehni inkişafına mənfi təsir göstərdiyini göstərən bir çox araşdırma var. Ekran asılılığı olan uşaqların akademik uğurları da bu asılılıq səbəbindən mənfi təsir göstərə bilər.

Ekran Asılılığının Fiziki Sağlamlığa Təsirləri

Ekran asılılığı xüsusilə göz sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Uzun müddət ekran qarşısında qalan uşaqlarda görmə ilə bağlı problemlər yarana bilər. Ekran asılılığı olan uşaqlarda quru gözlər, gözlərdə ağrı və sancma hissi, bulanıq görmə, sulanma, ikiqat görmə kimi problemlər tez-tez görülə bilər. Miyopi və hipermetropiya kimi tanınan göz pozğunluqları ekran asılılığının başqa bir fiziki təsiridir.

Uzun müddət ekran qarşısında qalan uşaqlarda görülən digər mühüm fiziki təsir hərəkətsizlik səbəbiylə inkişaf edən dayaq-hərəkət sistemi problemləridir. Duruş pozğunluqları, boyun və çiyin bölgəsindəki əzələlərdə ağrı, xüsusilə qarın və arxa əzələlərində zəiflik, baş barmaq tendiniti kimi problemlər ekrana aludə olan uşaqlarda daha çox rast gəlinir. Hərəkətsizliyin yaratdığı ən mühüm problemlərdən biri də piylənmədir. Ekran asılılığı səbəbiylə normal fiziki fəaliyyətdən uzaqlaşan uşaqlarda qidalanma pozğunluqları yarana bilər. Xüsusilə ekran qarşısında qeyri-sağlam qəlyanaltıların qəbulu piylənməyə səbəb ola bilər. Piylənmə nəticəsində ürək-damar xəstəlikləri və ya dayaq-hərəkət sistemi xəstəlikləri yarana bilər.

Ekran asılılığının fiziki sağlamlığa mənfi təsirlərindən biri də yuxu pozğunluqlarıdır. Uzun müddət ekran işığına məruz qalan uşaqlarda beynin ifraz etməli olduğu melatonin miqdarının azalması nəticəsində yuxu problemləri çox rast gəlinir. Xüsusilə gec saatlara qədər planşet, telefon və ya televizorla vaxt keçirən uşaqların mavi işığa məruz qalması səbəbindən yuxuya getməsi gecikə bilər. Mavi işığa məruz qalma da yuxu keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Bu kimi səbəblərdən yuxu zamanı ifraz olunan böyümə hormonlarının kəsilməsi də uşaqların fiziki inkişafına mənfi təsir göstərir. Kifayət qədər yuxu almayan uşaqlarda gün ərzində yorğunluq, diqqəti cəmləyə bilməmə, gərginlik hissi kimi əlamətlər ola bilər.

Ekran asılılığı və uşaqların zehni, idrak və emosional inkişafı

Ekran asılılığı uşaqların zehni, idrak və emosional inkişafına, eləcə də fiziki inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Ekran asılılığının uşaqlarda bilişsel təsirlərindən birincisi dil inkişafında baş verə bilər. Xüsusilə uşaqlığın ilk illəri uşaqların dil bacarıqlarına yiyələnməsi üçün çox vacibdir. Uşaqlar böyüklərlə ünsiyyət quraraq dil bacarıqlarını əldə etdikləri üçün ekran asılılığı bu qarşılıqlı əlaqəni pozur və uşaqların dil inkişafına mənfi təsir göstərir. Bu səbəblə uşaqlar mümkünsə 3 yaşına qədər heç bir şəkildə ekrana məruz qalmamalıdır. 

İrəli yaşlarda inkişaf edən ekran asılılığının mühüm təsirləri arasında diqqət çatışmazlığı, hiperaktivlik pozuqluğu və konsentrasiya problemləri var. Xüsusilə həddən artıq stimullaşdırıcı qrafika və dərc edilmiş məzmunun, videoların və oyunların sürətli hərəkətləri uşaqların gündəlik həyatda diqqətini cəmləməkdə problem yaşamasına səbəb ola bilər. Sürətli hərəkət edən, yüksək səsli və rəngli məzmuna davamlı olaraq məruz qalan uşaqlar uzun müddət siniflərdə parta arxasında oturmaqda və xüsusilə məktəbdə diqqətini dərslərə cəmləməkdə çətinlik çəkə bilərlər. 

Ekran asılılığı olan uşaqlarda ümumi problemlərdən biri sosial izolyasiyadır. Ekran asılılığı uşaqları həmyaşıdları, valideynləri və digər şəxslərlə ünsiyyətdən yayındıra bilər. Həddindən artıq ekran istifadəsi də uşaqların fiziki dünyadan təcrid olunmasına səbəb ola bilər. Bu təcrid uşaqları bir müddət sonra daha böyük təklik hissinə sövq edə bilər. Eyni zamanda, bəzi uşaqlarda empatiya çatışmazlığı da yarana bilər. 

Narahatlıq və depressiya da ekran asılılığının yaratdığı mənfi hallar arasındadır. Uşaqların davamlı olaraq ekran qarşısında vaxt keçirməsi və buna görə də öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməmələri bir müddət sonra onların narahat olmasına səbəb ola bilər. Akademik uğurları azalan, ailəsi və dostları ilə vaxt keçirməyən, ekran asılılığı səbəbindən ictimai fəaliyyətlə məşğul olmayan uşaqlarda zamanla depressiya yarana bilər.

Təlim Performansına Təsirləri

Ekran asılılığından qaynaqlanan diqqət çatışmazlığı və diqqət problemi uşaqların təhsil performansına da təsir edir. Ekrana aludə olan uşaqlarda; Məktəbdə diqqətini dərsə cəmləyə bilməmək, dərsdə darıxmaq, diqqətin dağılması səbəbindən dərsə əməl etməmək kimi hallar baş verə bilər. Evdə olarsa, ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək və dərs oxumaq kimi vəzifələri yerinə yetirməkdən qaçmaq kimi problemlər yarana bilər. Bütün bunların nəticəsində uşağın məktəb uğurunda azalma ola bilər.

Ekran Vaxtının İdarə Edilməsi və Sağlam Vərdişlər

Uşaqlarda ekran asılılığı ilə mübarizə analar və atalar üçün ən çətin məsələlərdən biridir. Ancaq düzgün üsul və yanaşmalarla ekran asılılığı problemini aradan qaldırmaq olar. Lakin bu prosesdə müəllimlərin, təhsilverənlərin rolu və dəstəyi də çox önəmlidir. 

Valideynlər üçün bələdçi

Uşaqlarda ekran asılılığından qurtulmaq üçün ana və ataların atmalı olduğu ilk addım ekran asılılığını müəyyən etməkdir. Valideynlər uşaqlarını diqqətlə izləməli və ekran asılılığının mövcudluğunu və səviyyəsini aşkar etməlidirlər. Uşaqda uzun müddət ekran qarşısında vaxt keçirmək, digər fəaliyyətlərə marağın azalması, ekranın məhdudlaşdırılması nəticəsində qəzəblənmə kimi bəzi əlamətlər varsa, bu nöqtədə ekran asılılığından söz edilə bilər. Bu mərhələdən sonra düzgün yanaşma ilə ekran asılılığı ilə mübarizə mərhələsinə başlamaq lazımdır. 

Ana və ataların övladlarının ekran asılılığı ilə mübarizə üçün istifadə etdikləri ilk üsul ekran vaxtını məhdudlaşdırmaqdır. Bu üsul adətən işləsə də, təzyiqlə deyil, səbəbləri izah edərək inandırmaqla tətbiq edilməlidir. İdeal ekran vaxtı yaş qruplarından asılı olaraq fərqli ola biləcəyi üçün ekran vaxtını məhdudlaşdırarkən uşağın yaşı nəzərə alınmalıdır. 

İlk növbədə, uşaqların ilk 36 ay ərzində (3 yaşa qədər) heç bir şəkildə ekrandan istifadə etməmələri tövsiyə olunur. Üç yaşından sonra müəyyən müddət ərzində ekrandan istifadəyə icazə verilə bilər. Müəyyən edilmiş dövrlərdə ekrandan istifadəyə gəldikdə, valideynlər uşaqlarının ekrandan istifadə müddətini tələb olunan limitlə məhdudlaşdırmalıdırlar. Ekran vaxtını məhdudlaşdırarkən analar və atalar övladları ilə danışmalı, ekran vaxtı barədə razılaşmalı və uşaqları bu müqaviləyə əməl etməyə inandırmalıdırlar. Göründüyü kimi, ekran vaxtı bitəndə uşağa əvvəlcədən məlumat verilməlidir, yəni vaxt bitəndə ekran birdən sönməməlidir. Ekran vaxtı bitəndə valideynlərin uşaqları ilə izlədikləri məzmun haqqında söhbət etməsi həm uşaqların ekrandan uzaqlaşmasına kömək edə, həm də ailə daxilində sosial münasibətlərə müsbət təsir göstərə bilər.

Ekran vaxtının azaldılması və birdən-birə azaldılması uşağın qəzəb, narahatlıq və narahatlıq kimi məhrumiyyət reaksiyaları göstərməsinə səbəb ola bilər. Bunun əvəzinə, ekran vaxtını tədricən ideal dövrlərə qədər azaltmaq tövsiyə olunur. Məsələn, gündə 5-6 saatını ekran qarşısında keçirən uşağın ekran vaxtını hər dəfə 40-50 dəqiqəyə, hər gün 15-20 dəqiqəyə endirmək daha doğru yanaşma ola bilər. ideal müddət. Planşet və smartfonlardan istifadə edərkən ekran vaxtını məhdudlaşdırmaq üçün müxtəlif proqramlardan da istifadə edilə bilər.

Ekran vaxtının məhdudlaşdırılması çarədir?

Təkcə ekran vaxtının məhdudlaşdırılması uşaqları ekran asılılığından xilas etmək üçün kifayət olmaya bilər. Uşaqlar ekranlardan istifadə etmədikdə, bu vərdişləri əvəz edə biləcək alternativ fəaliyyətlər tapmalı və müxtəlif hobbilər əldə etməlidirlər. Bu səbəbdən analar və atalar övladlarını onları maraqlandıra biləcək, evdə və ya çöldə edilə biləcək fəaliyyətlərlə məşğul olmağa təşviq etməlidirlər. Əgər istiqamətləndiriləcək fəaliyyətlər və hobbilər uşaqların qabiliyyətlərinə uyğundursa, bu, onların bu cür fəaliyyətlərə marağını artıra bilər. 

Ailə ünsiyyətinin gücləndirilməsi və ailə daxilində müəyyən qaydaların müəyyən edilməsi də ekran asılılığının aradan qaldırılmasında çox təsirlidir. Günün müəyyən saatlarını ailə ünsiyyətinə ayırmaq, uşaqlarla söhbət etmək, günü dəyərləndirmək bu mənada faydalı ola bilər. Eyni zamanda, ana və ata da daxil olmaqla ailənin bütün üzvləri ekran məhdudiyyətləri ilə bağlı bütün qaydalara əməl etməlidir. Çünki müəyyən yaşlarda uşaqlar valideynlərini və ətrafındakı böyükləri təqlid edirlər. Ona görə də ekran asılılığı ilə mübarizədə uşaqlara nümunə olmaq vacibdir. Məsələn, uşağa ekran məhdudiyyəti qoyulduqda ana və ya atanın ekrandan əyləncə məqsədilə istifadə etməyə davam etməsi uşaqda mənfi reaksiyaya səbəb ola bilər. Bu səbəblə, ekran məhdudiyyəti olan dövrlərdə kitab oxumaq və ya ailə fəaliyyəti ilə məşğul olmaq daha təsirli bir yanaşmadır. 

Bütün bu mərhələlərdən sonra ekran asılılığında irəliləyiş yoxdursa və ya vəziyyət pisləşirsə, peşəkar dəstək axtarmaq lazımdır. Maddə asılılığı kimi, ekran asılılığı da bəzi təhlükəli nəticələrə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən ailələr övladlarının ekran asılılığı ilə bağlı çarəsiz olduqlarını hiss etdikdə peşəkar yardım axtarmaqdan çəkinməməlidirlər. 

Tərbiyəçilər üçün strategiyalar

Uşaqlarda ekran asılılığının aradan qaldırılmasında müəllimlərin, eləcə də valideynlərin üzərinə mühüm vəzifələr düşür. Ekran asılılığının diaqnostikasında müəllimlərin müşahidələri xüsusilə vacibdir. Bu mərhələdən sonra müəllim-valideyn ünsiyyəti də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Pedaqoqlar həmişə ekran asılılığı ilə bağlı tələbələrinə məlumatlandırıcı və anlayışlı yanaşmalıdırlar. Problemi aşağılamaqdan, hədələyici yanaşmalardan və ya əmr verməkdən çəkinməlidirlər. Ekran asılılığı probleminin həllində pedaqoqların uşaqlara münasibətinin həmişə açıq, səmimi, inandırıcı və empatik olması çox vacibdir. 

Uşaqların ekran asılılığı ilə bağlı pedaqoqların izləyə biləcəyi strategiyalar aşağıdakılardır:

• Tələbələrlə texnologiya və internet haqqında danışmaq, onlara düzgün məlumat vermək və fikirlərini dinləmək,
• Tələbələri düzgün ekrandan istifadə haqqında məlumatlandırmaq və istiqamətləndirmək,
• Həddindən artıq ekran istifadəsinin zərərləri haqqında söhbətlər etmək,
• Ekranlardan istifadə etmək əvəzinə diqqət edə biləcəkləri fəaliyyətlər və hobbilər haqqında fikirlər vermək,
• Tələbələrə ekran vaxtının planlaşdırılması üçün həvəsləndirici cədvəllər hazırlamağa kömək etmək,
• Şagirdləri internetdən istifadə edərkən qarşılaşa biləcəkləri sui-istifadə, təhdid və saxtakarlıq kimi təhlükələr barədə məlumatlandırmaq,
• Zəruri hallarda ailəni psixoloji yardım almağa istiqamətləndirmək.

Uşaqlar üçün Sağlam Rəqəmsal Vərdişlərin İnkişaf etdirilməsi

Ekran asılılığı təhlükəli olsa da, texnologiyadan istifadənin uşaqlara müsbət təsiri şübhəsizdir. Bu səbəblə uşaqların planşet, telefon və ya kompüteri ekran asılılığı səviyyəsinə çatmayan şəkildə istifadə etməsi onların inkişafına müsbət təsir göstərə bilər. Bu mənada uşaqlarda sağlam rəqəmsal vərdişlərin formalaşdırılması və texnologiyadan düzgün istifadəyə yönəldilməsi çox vacibdir. 

Uşaqlarda sağlam rəqəmsal vərdişlər inkişaf etdirmək üçün valideynlər ilk növbədə uşaqlarının texnologiyadan istifadəsini izləməli və qiymətləndirməlidirlər. Analar və atalar övladlarının ekrandan niyə istifadə etməyi sevdikləri, hansı məzmunu bəyəndikləri kimi suallar verərək onların ekran istifadəsi ilə bağlı ətraflı məlumat almağa çalışmalıdırlar. Həmçinin tövsiyə olunur ki, valideynlər övladlarının istifadə etdiyi texnoloji cihazlar haqqında texniki biliyə malik olsunlar və uşaqları bu cihazlara nəyin cəlb etdiyini müəyyənləşdirsinlər. 

Uşaqların ekran qarşısında keçirdikləri vaxta təsir edən ən mühüm amil rəqəmsal məzmundur. Analar və atalar övladlarının baxdığı məzmuna mütləq nəzarət etməlidirlər. Uşaqlarda sağlam rəqəmsal vərdişləri inkişaf etdirməyin ən təsirli yolu məzmunun keyfiyyətini artırmaqdır. Uşağın onun təhsilinə və şəxsi inkişafına töhfə verəcək məzmun seçməsini təmin etmək və xüsusilə internetdəki zərərli məzmunlar haqqında uşaqları məlumatlandırmaq çox vacibdir. Həmçinin uşaqları internetdəki potensial təhlükələr barədə məlumatlandırmaq və onların bu mühitlərdə təhlükəsiz qalmalarına kömək etmək lazımdır.

Uşaqların istifadə etdiyi cihazlar bəzi mobil proqram vasitələri ilə də idarə oluna bilər. Bu nəzarət uşaqların rəqəmsal dünyanın təhlükələrindən qorunmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uşaqlara rəqəmsal savadlılıq haqqında maarifləndirmək həm də onlara rəqəmsal məzmundan düzgün istifadə etməyə imkan verə bilər.

Uşaqların daha sağlam rəqəmsal vərdişlər əldə etmələri üçün vacib addımlardan biri də ekran qarşısında keçirdikləri vaxtı mütəmadi olaraq izləməkdir. Bu monitorinq uşağın ekrandan istifadə edərək həddindən artıq yüklənməsinin qarşısını almağa kömək edir. Uşaqların yaşlarına uyğun dövrlərdə ekranlardan istifadə etmələrinə icazə vermək və bu dövrlər xaricində ekranlardan istifadə etməmələri ilə razılaşmaq lazımdır. Ekranın istifadə olunmadığı dövrlərdə uşağın xoş vaxt keçirməsi üçün fəaliyyətlər edilməlidir. Uşaqları rəqəmsal olmayan fəaliyyətlərə həvəsləndirmək onlara daha sağlam vərdişlər inkişaf etdirməyə kömək edə bilər.

Tez-tez verilən suallar

Uşaqlarda ekran asılılığı neçə yaşda başlayır?

Uşaqlarda ekran asılılığının başladığı zaman xüsusi yaş qrupu və ya yaş məhdudiyyəti yoxdur. Uzun müddət ekran qarşısında qalan hər yaşda olan uşaqlarda ekran asılılığı müşahidə oluna bilər. Uşaqlarda ekran asılılığının qarşısını almaq üçün ana və ataların övladlarının ideal ekran vaxtına uyğun olmasını təmin etmələri vacibdir. Eyni zamanda ekran asılılığının qarşısını almaq üçün 3-6-9-12 qaydasına əməl edilməlidir. Bu qaydaya görə, uşaqlar 3 yaşından əvvəl ekrana məruz qalmamalı, 6 yaşından əvvəl uşaqların öz oyun konsolu və ya texnoloji cihazı olmamalıdır, 9 yaşından əvvəl internetdən tək istifadə etməməlidirlər. 12 yaşından əvvəl sosial mediadan istifadə etməməlidir.

Ekran vaxtı üçün ideal gündəlik limit nədir?

Tövsiyə olunan ekran vaxtları; 3-6 yaş üçün gündəlik 20-30 dəqiqə, 6-9 yaş üçün gündəlik 40-50 dəqiqə, 9-12 yaş üçün gündəlik 60-70 dəqiqə olmalıdır. Əgər 12 yaşdan yuxarı olarsa, ekrandan istifadə müddəti ümumilikdə 120 dəqiqədən çox olmamalıdır. Mümkünsə, bu dövrlər günlərə bölünməlidir. Eyni zamanda, bu ekran vaxtları planşet, mobil telefon, televizor və kompüter kimi bütün ekran istifadəsini əhatə etməlidir. Ekrandan istifadə valideyn nəzarəti altında olmalıdır və ekrandan istifadə müddətləri arasında ən azı 15 dəqiqəlik fiziki hərəkətlə bağlı tapşırıqlar əlavə edilməlidir.

Ekran asılılığının qarşısını almaq üçün hansı fəaliyyətlər tövsiyə olunur?