Beynin özünü yeniləməsi prosesi nədir? Bu niye gecələr baş verir?
Kopenhagen Universitetinin tədqiqatçıları siçanların gün ərzində neyrotransmitterlərin, qan həcminin və onurğa mayesinin incə yüksəliş və enişini xəritələşdirmək üçün bir sıra texnologiyalar tətbiq etdilər.
Tapıntılar təkcə gecə beynin özünü yeniləməsi prosesini daha yaxşı anlamağa kömək etmir, həm də Ambien kimi adi yuxu dərmanlarının təəccüblü mənfi cəhətlərini ortaya qoyur.
Beynin “kanalizasiya şəbəkəsi” kimi rəngarəng təsvir edilən və texniki olaraq qlimfatik sistem adlandırılan bioloji santexnika bir çox cəhətdən anatomik bir yenilikdir. On ildən çox əvvəl siçanlarda müəyyən edilmişdir.
O vaxtdan bəri davam edən tədqiqatlar insan beynindəki şəbəkənin xəritəsini tərtib etdi. Qlimfa sisteminin yüksək konsentrasiyalarda zədələnmə riski olan maddələri çıxarmaq üçün onurğa mayesini beynin dərinliyinə çəkdiyini ortaya qoydu. Bu tullantıların bəziləri Alzheimer xəstəliyi ilə əlaqələndirilir.
Bu “çirkab suların çıxarılması” həm də beyindəki su səviyyəsini tarazlamağa kömək edir. Həmçinin potensial təhlükəli xəstəlik agentlərinin immunitet sisteminə təqdim edilməsini asanlaşdırır. Hətta yanacaq ehtiyatlarının ən çox ehtiyac duyulan yerə çatdırılmasına kömək edir.
Beynin tullantıların xaric edilməsi sisteminə maddələri necə atdığına dair araşdırmalar göstərir ki, neyronlar tərəfindən kollektiv şəkildə tənzimlənən beyin dalğası nümunələri prosesi koordinasiya edir. Bununla belə, bu tədqiqatlar ümumiyyətlə anesteziya edilmiş heyvan modellərinə əsaslanır. Təbii olaraq baş verən yuxu-oyanma dövrünün qlimfa sistemini necə idarə etdiyinə dair suallar buraxır.
Üstəlik, bəziləri bu prosesin həqiqətən yuxu ilə əlaqəli bir məşq olub-olmaması kimi bəzi əsas fərziyyələrə etiraz etməyə başladılar.
“Bu tədqiqatın motivasiyası yuxu zamanı qlimfa axınının nəyə səbəb olduğunu daha yaxşı başa düşmək idi və bu araşdırmadan əldə edilən anlayışlar bərpaedici yuxunun komponentlərini başa düşmək üçün geniş təsirə malikdir” dedi Maiken Nedergaard, baş müəllif və Mərkəzin həm-direktoru. Rochester Universitetində Translational Neuromedicne.
Beynin özünü yeniləməsi ( Yuyulması) Prosesi
Beyin yuyulması prosesini onun fizioloji köklərinə qədər izləmək üçün tədqiqatçılar heyvanlar qəfəslərində nisbətən sərbəst qaçarkən siçanların beyinlərində mayelərin dinamikasını qeyd etməyə imkan verən yeni fiber-optik implant metodu hazırlayıblar.
Nörotransmitter norepinefrin etiketləmək və heyvanın beyin toxumalarına yerləşdirilmiş işığa həssas genləri aktivləşdirmək üçün fiber optik implantdan istifadə edir. Bununlada komanda siçanlar yuxuda və oyaq olarkən tullantıların çıxarılmasındakı dalğalanmaları izləyə və sınaqdan keçirə bildi.
Tədqiqatçıların işi, noradrenalinin qan damarlarının təxminən 50 saniyə davam edən nəbzlər üçün ritmik şəkildə büzülməsinə səbəb olur. Həmdə beyindəki qan həcmində incə salınmaya səbəb olduğunu göstərən əvvəlki araşdırmaları dəstəklədi.
Neyrotransmitter dalğalanmaları və dəyişən qan həcmləri arasındakı bu əlaqə, siçanlar yuxu görməyən yuxu vəziyyətində olduqda, oyaq və ya yuxu mərhələsində olduğundan daha aydın görünürdü.
Üstəlik, onlar eksperimental olaraq nümayiş etdirdilər ki, bu titrəyişlər əslində qlimfa sistemini beyinə daha da nüfuz etməyə istiqamətləndirir. Və buda dərin yuxunun bir günlük gərgin düşüncənin zibildən təmizlənməsində oynadığı rolu təsdiqləyir.
Tədqiqatın ilk müəllifi, nevroloq Natali Hauglund deyir: “Bu tapıntılar qlimfatik sistem haqqında bildiklərimizlə birlikdə beyindəki dinamikanın bütün mənzərəsini yaradır. Və bu yavaş dalğalar, mikro həyəcanlar və norepinefrin çatışmayan halqadır” .
Sadəcə hər hansı bir köhnə yuxu da etməyəcək. Ambien adı ilə satılan Zolpidem kimi yuxu vasitələrinin yuxu mərhələlərini dəyişdirə biləcəyi iddialarından ilhamlanan tədqiqat qrupu, əgər varsa, dərmanın klirens prosesinə necə təsir etdiyini sınaqdan keçirdi. Və onun salınımları azaltdığını və serebrospinal mayenin daha dərinlərə getməsinin qarşısını aldığını tapdı.
Tədqiqatın insanlara ekstrapolyasiyası sonrakı təcrübələrdən asılı olur. Ancaq beynimizin nisbətən oxşar şəkildə davranması təhlükəsizdir.
Bu, yuxu həblərinin yeri olmadığını söyləmək deyil. Lakin hər günün nevroloji zibilləri çıxarmaq qabiliyyətimiz üçün potensial bir baha başa gəldiyini bilmək, beynimizi sağlam tutmağın ən yaxşı yolları ilə bağlı gələcək qərarlara təsir edə bilər.